Προκάμβρια Γη - 1

Σχηματισμός των γήινων στρωμάτων

Η πρωταρχική συμπύκνωση κοσμικής ύλης σχημάτισε ένα μεγαλύτερο, αναπτυσσόμενο σώμα, μέσα στο οποίο σχηματίστηκαν και μετακινήθηκαν λιωμένα υλικά. Τα βαριά στοιχεία συγκεντρώθηκαν στον πυρήνα και τα ελαφρότερα στον υπερκείμενο μανδύα.

Κάποτε, ο Προκάμβριος μεγααιώνας ήταν, από γεωλογική άποψη, terra incognita άγνωστης ηλικίας και χωρίς απολιθωμένα λείψανα. Μόλις το 1956, οπότε μετρήθηκε με ακρίβεια η ηλικία της Γης, έγινε ολοφάνερη η τεράστια σημασία των 4.5 δισεκατομμυρίων χρόνων του Προκάμβριου. Από τότε, έχουν βρεθεί απολιθώματα, προσδιορίστηκε η ηλικία των πετρωμάτων και διαλευκάνθηκε η δημιουργία του Ηλιακού συστήματος.

Σήμερα γνωρίζουμε ότι η πρώϊμη ιστορία της Γης ήταν περίοδος κατακλυσμιαίων αλλαγών. Η αρχική συμπύκνωση κι η διαφοροποίηση του πυρήνα και του μανδύα της Γης, μαζί με τον βομβαρδισμό από το διάστημα, κατέληξαν στη δημιουργία της Σελήνης.

.

Σχηματισμός της Σελήνης

Πριν από 4.5 δισεκατομμύρια χρόνια περίπου, ένα πλανητικό σώμα του μεγέθους του Άρη συγκρούστηκε με τη Γη, αποσπώντας μεγάλο όγκο πετρώματος. Τα θραύσματα συγκρατήθηκαν από τη γήινη βαρύτητα, ψύχθηκαν κι ομογενοποιήθηκαν, σχηματίζοντας τον δορυφόρο που αναγνωρίζουμε ως Σελήνη.

Τη συνεχιζόμενη διαστρωμάτωση ακολούθησε ο σχηματισμός της πρωτογενούς ατμόσφαιρας των ωκεανών και πιθανόν, της ζωής. Πάντως, καινούργιος βομβαρδισμός από μετεωρίτες, που άφησαν τα σημάδια τους στη Σελήνη, ισοπέδωσε εξίσου τη Γη, προκαλώντας την τήξη των πετρωμάτων της.

Μόλις πριν από 3.8 δισεκατομμύρια χρόνια, αναγεννήθηκαν η ατμόσφαιρα κι οι ωκεανοί. Το πρώτο δείγμα απολιθώματος χρονολογείται αμέσως μετά την εποχή αυτή. Αυτές οι μορφές ζωής όμως, έπρεπε ν' αντέξουν την έλλειψη οξυγόνου και την υψηλή υπεριώδη ακτινοβολία, αφού δεν υπήρχε στρώμα όζοντος να τις προστατεύσει.

Πέρασε καιρός για ν' αναπτυχθούν η ατμόσφαιρα κι οι ωκεανοί στη σημερινή τους κατάσταση. Η επιφανειακή θερμοκρασία μειωνόταν αργά και τα επίπεδα του οξυγόνου ανέβαιναν αργά, καθώς αυξανόμενα πλήθη μικροοργανισμών παρήγαγαν μέσω της φωτοσύνθεσης οξυγόνο κι ένα προστατευτικό στρώμα όζοντος, βοηθούμενα από την εκπομπή υδρατμών οι οποίοι διασπώνταν απελευθερώνοντας οξυγόνο και όζον στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας.

.

Χρονολογικός πίνακας 1

( 4.6 - 3.7 δισεκατομμύρια χρόνια πριν )

.

Χρονολογικός πίνακας 2

( 3.6 - 2.6 δισεκατομμύρια χρόνια πριν )

.

Σχηματισμός της ατμόσφαιρας

Η πρώτη γήινη ατμόσφαιρα καταστράφηκε από τις προσκρούσεις μετεωριτών και τον ηλιακό άνεμο. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα δημιούργησε μια δεύτερη ατμόσφαιρα, απελευθερώνοντας άζωτο, διοξείδιο του άνθρακα κι υδρατμούς. Οι υδρατμοί διαχωρίστηκαν από την υπεριώδη ακτινοβολία σε υδρογόνο, οξυγόνο και όζον. Το ελαφρότερο αέριο, το υδρογόνο, απελευθερώθηκε στο διάστημα.

.

Προκαρυωτικοί οργανισμοί

Αυτοί οι μονοκύτταροι οργανισμοί έχουν ένα απλό κύτταρο που στερείται των δομών ( για παράδειγμα πυρήνα ) των εξελιγμένων κυττάρων.

Συνεχίζεται ...

Πηγή στοιχείων : James Luhr, Γη, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2005.

Το παρελθόν της Γης

Αφρικανική ασπίδα

Πλούσια σε διαμάντια άμμος από τα αδαμαντωρυχεία της Ναμπίμπια καλύπτει την Προκάμβρια ασπίδα της Νότιας Αφρικής, μία από τις αρχαιότερες χερσαίες μάζες στη Γη.

Οι γεωλόγοι χρησιμοποιούν πολλές πηγές προκειμένου ν' ανασυνθέσουν τη μακρά ιστορία της Γης και να κατανοήσουν τη σχέση της με την ακόμη πιο μακρά εξέλιξη του σύμπαντος. Πολύτιμες πληροφορίες για την πρώϊμη ιστορία της Γης προέρχονται από εξωγήϊνες πηγές, όπως είναι οι μετεωρίτες κι άλλα σώματα του Ηλιακού Συστήματος.

Η ανάλυση των πετρωμάτων, των ορυκτών και των επιφανειακών απολιθωμάτων μας οδηγεί σε άμεσα συμπεράσματα για τον φλοιό, και σε ενδείξεις για τη φύση των βαθύτερων στρωμάτων. Επίσης, μας πληροφορεί για τις κλιματικές, ατμοσφαιρικές και γεωλογικές μεταβολές ( όπως είναι οι μετακινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών ), καθώς και για την εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη.

.

Γεωλογικός χρόνος 1

( Από τη Μεγάλη έκρηξη έως τον σχηματισμό των ηπείρων )

Έως πριν από 250 χρόνια πιστεύαμε ότι η ηλικία τη Γης αριθμούσε λίγες χιλιάδες χρόνια. Μόνο κατά τη δεκαετία του 1950 καθορίστηκε μια σχεδόν ακριβής ηλικία 4.56 δισεκατομμυρίων χρόνων. Χρειάστηκε άλλη μία δεκαετία για ν' αποφασιστεί ότι το σύμπαν είναι ηλικίας 13 - 14 δισεκατομμυρίων ετών ( Πρώτη, σκούρα μπλέ γραμμή ).
Ο Γαλαξίας μας σχηματίστηκε 11 δισεκατομμύρια χρόνια πριν και το Ηλιακό μας σύστημα 4.5 δισεκατομμύρια πριν ( Τελευταία, πορτοκαλί γραμμή, πρώτη υποδιαίρεση ).
Η παλαιότερη ένδειξη ζωής στη Γη χρονολογείται σε περίπου 4 δισεκατομμύρια χρόνια πριν ( πορτοκαλί γραμμή, δεύτερη υποδιαίρεση ) ενώ 3 δισεκατομμύρια χρόνια πριν, ο γήϊνος φλοιός κατατεμαχίστηκε σε πλάκες ( πορτοκαλί γραμμή, τρίτη υποδιαίρεση ).

.

Γεωλογικός χρόνος 2 - Φανεροζωϊκός

( Από τους πρώτους οργανισμούς μέχρι σήμερα )

Το αρχαιότερο δείγμα απολιθώματος πολυκύτταρων οργανισμών έχει ηλικία 2.2 δισεκατομμύρια χρόνια, ( πορτοκαλί γραμμή, πρώτη υποδιαίρεση ) ενώ 1 δισεκατομμύριο σχεδόν χρόνια πριν, άρχισε η " μεγάλη έκρηξη " των πολυκύτταρων οργανισμών ( πορτοκαλί γραμμή, δεύτερη υποδιαίρεση ). 543 εκατομμύρια χρόνια πριν, εμφανίζεται η πρώτη χερσαία χλωρίδα ( πορτοκαλί γραμμή, τρίτη υποδιαίρεση ).

Η ιστορία της Γης καλύπτει τα τελευταία 4.56 δισεκατομμύρια χρόνια της ηλικίας του σύμπαντος. Για να γίνει αντιληπτό ένα τέτοιο μέγεθος, οι γεωλόγοι υποδιαίρεσαν την την ιστορία της Γης σ' επιμέρους χρονικές περιόδους με χρονολογική ιεράρχηση. Τα μεγαλύτερα διαστήματα είναι οι μεγααιώνες διάρκειας πολλών εκατοντάδων εκατομμυρίων χρόνων, που καλύπτουν την περίοδο από τον σχηματισμό της Γης μέχρι την εμφάνιση των πρώτων χερσαίων φυτών. Η περίοδος αυτή λέγεται Προκάμβριος, ενώ η επόμενη, κατά την οποία η ζωή είναι άφθονη κι εμφανής μέχρι σήμερα, λέγεται Φανεροζωϊκός μεγαιώνας.

Ο Φανεροζωϊκός περιλαμβάνει τρεις αιώνες, με βάση την ιστορία της ζωής. Ο πρώτος αιώνας είναι ο Παλαιοζωϊκός που περιλαμβάνει την αρχαία ζωή. Αρχίζει 543 εκατομμύρια χρόνια πριν και τελειώνει 252 εκατομμύρια χρόνια πριν ( πράσινο τμήμα στον πίνακα ). Ο δεύτερος είναι ο Μεσοζωϊκός που χαρακτηρίζεται από την επικράτηση των ερπετών. Αρχίζει 252 εκατομμύρια χρόνια πριν και τελειώνει με την επικράτηση των θηλαστικών, 65 εκατομμύρια χρόνια πριν ( κίτρινο τμήμα στον πίνακα ). Ο τρίτος και τελευταίος αιώνας είναι ο Καινοζωϊκός, που αρχίζει 65 εκατομμύρια χρόνια πριν και φθάνει ως τις μέρες μας ( γαλάζιο τμήμα στον πίνακα ).

Οι αιώνες αυτοί διαιρούνται σε περιόδους, κι αυτές με τη σειρά τους σε εποχές.

Ο Παλαιοζωϊκός περιλαμβάνει 6 περιόδους : την Κάμβριο ( 543 - 490 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Ορδοβίσιο ( 490 - 443 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Σιλούριο ( 443 - 418 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Δεβόνιο ( 418 - 354 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Λιθανθρακοφόρο ( 354 - 290 εκατομμύρια χρόνια πριν ) και την Πέρμιο ( 290 - 252 εκατομμύρια χρόνια πριν.

Η Λιθανθρακοφόρος χωρίζεται σε δύο εποχές : την Κατώτερο ( 354 - 323 εκατομμύρια χρόνια πριν ) και την Ανώτερο ( 323 - 290 εκατομμύρια χρόνια πριν ).

Ο Μεσοζωϊκός αιώνας περιλαμβάνει 3 περιόδους : την Τριαδική ( 252 - 199.5 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Ιουρασική ( 199.5 - 142 εκατομμύρια χρόνια πριν ) και την Κρητιδιτική ( 142 - 65 εκατομμύρια χρόνια πριν.

Η Κρητιδιτική χωρίζεται σε δύο εποχές : την Κατώτερο ( 142 - 99 εκατομμύρια χρόνια πριν ) και την Ανώτερο ( 99 - 65 εκατομμύρια χρόνια πριν ) .

Ο Καινοζωϊκός τέλος, περιλαμβάνει 2 περιόδους : την Παλαιογενή ( 65 - 1.8 εκατομμύρια χρόνια πριν ) και την Τεταρτογενή ( 1.8 εκατομμύρια χρόνια πριν μέχρι σήμερα ).

Η Παλαιογενής χωρίζεται σε 5 εποχές : την Παλαιόκαινο ( 65 - 54.8 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Ηώκαινο ( 54.8 - 33.5 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Ολιγόκαινο ( 33.5 - 24 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Μειόκαινο ( 24 - 5 εκατομμύρια χρόνια πριν ) και την Πλειόκαινο ( 5 - 1.8 εκατομμύρια χρόνια πριν ).

Η Τεταρτογενής χωρίζεται σε 2 εποχές : την Πλειστόκαινο ( 1.8 - 0.1 εκατομμύρια χρόνια πριν ) και την Ολόκαινο ( 100.000 χρόνια πριν μέχρι σήμερα).

Ο τελικός καθορισμός των ορίων ανάμεσα στις κύριες χρονικές περιόδους παραμένει ανοικτός με τις ενδείξεις των απολιθωμάτων να παίζουν σημαντικό ρόλο. Παρ΄όλα αυτά, η συσχέτιση των στρωμάτων των πετρωμάτων σε παγκόσμια κλίμακα παρουσιάζει μεγάλες δυσκολίες, διότι τα αρχικά ιζήματα μπορεί να είχαν αποτεθεί σε διαφορετικά περιβάλλοντα και κλιματικές συνθήκες, άρα να περιέχουν διαφορετικά απολιθώματα.

.

Grand Canyon

Τα πετρώματα του Grand Canyon αποτέθηκαν σε στρώσεις στη διάρκεια μιας περιόδου περίπου 1.5 δισεκατομμυρίων χρόνων. Τα παλαιότερα είναι 1.7 δισεκατομμυρίων χρόνων.

Κάποια πετρώματα αναπτύχθηκαν σε διαδοχικά στρώματα με την απόθεση υλικού προερχομένου από φυσικές διαδικασίες. Τα νεώτερα σε ηλικία στρώματα βρίσκονται πάνω από τα παλαιότερα. Οι γεωλόγοι έχουν συσχετίσει στρώματα απ' όλο τον κόσμο, χρησιμοποιώντας χαρακτηριστικά απολιθώματα και τύπους πετρωμάτων, για να καθορίσουν τη λεγόμενη στρωματογραφική στήλη, η οποία αφορά όλο το φάσμα της γήϊνης ιστορίας.

Ωστόσο, η διαδικασία περιπλέκεται από τα πολλά κενά στην καταγραφή εξαιτίας της κίνησης των λιθοσφαιρικών πλακών και των διακοπών στην απόθεση ιζημάτων.

.

Απολιθωμένοι κορμοί

Η αντικατάσταση των ξυλωδών ιστών από πυρίτιο αυτών των δέντρων του Τριαδικού στην Αριζόνα των ΗΠΑ, τα κατέστησε ανθεκτικά στη διάβρωση του χρόνου.

Τα απολιθώματα είναι υπολείμματα οργανισμών που έζησαν κατά το παρελθόν, τα οποία έχουν θαφτεί μέσα σε στρώματα πετρωμάτων, εξαιτίας των γεωλογικών διεργασιών. Κυμαίνονται από κόκκους γύρης έως σκελετούς δεινοσαύρων ή φαλαινών. Η ζωή μπορεί να διατηρηθεί με πολλούς τρόπους και τα απολιθώματα ποικίλλλουν από αμυδρά ίχνη περασμένης δραστηριότητας ( φωλιές σκαμμένες στο έδαφος ή πατημασιές ζώων ) ή της χημείας του σώματος ( βιομόριο ) έως ολόκληρους εγκλεισμένους οργανισμούς ( π.χ. έντομα εγκλεισμένα σε ήλεκτρο ).

Οι περισσότερες διαδικασίες διατήρησης συνεπάγονται σημαντικές απώλειες πληροφοριών που αφορούν τους οργανισμούς. Παρόλ' αυτά, το αρχείο των απολιθωμάτων δείχνει ότι η ζωή άρχισε στις θάλασσες πριν από περίπου 3.8 δισεκατομμύρια χρόνια κι ότι, εδώ και περίπου 543 εκατομμύρια χρόνια ( Κάμβριος ), διαφοροποιήθηκε και κατέλαβε διαδοχικά την ξηρά, τα γλυκά ύδατα και τον αέρα.

Όσον αφορά, όμως, το αρχείο των θαλάσσιων οργανισμών με σκληρά μέρη, όπως είναι τα κελύφη, που έχουν μεγαλύτερες δυνατότητες απολίθωσης, οι επιστήμονες είναι ιδιαίτερα επιφυλακτικοί στην εξαγωγή συμπερασμάτων. Μελετώντας τις διαδικασίες ενταφιασμού κι απολίθωσης μπόρεσαν να ανακαλύψουν σπανιότερα απολιθώματα, στα οποία έχουν διατηρηθεί μαλακά μέρη των οργανισμών. Για παράδειγμα, τα έξοχα διατηρημένα απολιθώματα από την Κάμβρια περίδο, τα οποία βρέθηκαν στο Μπέρτζες Σέιλ του Δυτικού Καναδά, δίνουν σαφέστερη εικόνα για την ποικιλία των οργανισμών του παρελθόντος και τη βιολογία τους.

Πηγές στοιχείων : James Luhr, Γη, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2005, Wikipedia.

Ανθρώπινη οικονομική γεωγραφία - 7

Οι νομάδες βοσκοί της Βόρειας Ευρώπης, της Ασίας και της Βόρειας Αμερικής εκτρέφουν ταράνδους ( καριμπού ). Τα ζώα αυτά χρησιμοποιούνται και για τη μεταφορά των ελκήθρων στις χιονισμένες εκτάσεις.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ - Ο ΑΝΟΡΓΑΝΩΤΟΣ ΧΩΡΟΣ

Α. 2. Τοπικά παραδείγματα - 4

Η τύχη των αρκτικών πληθυσμών δεν διαφέρει και πολύ από εκείνη των λαών των προηγούμενων παραδειγμάτων. Το φυσικό περιβάλλον είναι ένα από τα σκληρότερα της Γης. Η έλλειψη μιας " θερμής " εποχής ( κανένας μήνας δεν υπερβαίνει τους +10 βαθμούς Κελσίου ) κι ο πάγος που καλύπτει το έδαφος 9 - 10 μήνες το χρόνο, απαγορεύουν οποιαδήποτε μορφή αγροτικής καλλιέργειας, επιτρέποντας μόνο μια διασκορπισμένη ποιμενική ζωή που θεμελιώνεται στην εκτροφή ταράνδων.

Η παγωμένη αρκτική νύχτα φωτίζεται μόνο σποραδικά, από το Βόρειο Σέλας. Όλα μοιάζουν νεκρά, σκεπασμένα από το χιόνι, με θερμοκρασίες αρκετών δεκάδων βαθμών υπό το μηδέν, που γίνονται ακόμα πιο αβάσταχτες λόγω των βίαιων καταιγίδων που ξεσπούν συχνά, κάνοντας τις χιονοθύελλες να σφυρίζουν και το χιόνι μια παγωμένη σκόνη που στροβιλίζεται. Η θάλασσα είναι παγωμένη για τα τρία τέταρτα του χρόνου. Όταν ξεπαγώνει, μόνο μερικά, από τον Ιούλιο ως τον Σεπτέμβριο, διανοίγονται πλωτά κανάλια ανάμεσα σε κομμάτια πάγου που λιώνουν ή αποκόπτονται από τα ηπειρωτικά παγόβουνα, στις ακτές της Γροιλανδίας ή της Ισλανδίας, συχνά όμως η ομίχλη κρύβει τους βράχους ή άλλα παγόβουνα κι οι θύελλες δεν ησυχάζουν ποτέ.

.

Ένας νεαρός τάρανδος ταϊζεται με βραστό ψάρι. Η γυναίκα φορά πανωφόρι από δέρμα τάρανδου με γούνα και στις δύο όψεις. Ανήκει στη φυλή των Τσούκσι, λαό 15.000 ατόμων που ζει στην Βορειοανατολική Σιβηρία.

Σε αντίθεση με την στείρα ήπειρο, η θάλασσα αποτελεί ένα προνομιούχο περιβάλλον. Στις ακτές της Γροιλανδίας και του Καναδά εγκαταστάθηκαν Εσκιμώοι, ενώ οι παλαιοαρκτικοί λαοί έμειναν ποιμένες. Και στις δύο περιπτώσεις, η ύπαρξη είναι επισφαλής κι η σχέση μεταξύ των ανθρώπων και των επιφανειών που διασχίζουν εξαιρετικά χαμηλή. Κατά μήκος της ακτής που εκτείνεται για 10.000 χιλιόμετρα, από την Λαπωνία ως τα στενά του Βερίγγειου Πορθμού, οι ποιμενικοί λαοί των Λαπώνων, των Σαμογιέντ, των Τσούκτσι, αριθμούν μερικές δεκάδες χιλιάδες ανθρώπων. Οι Εσκιμώοι των ακτών της Γροιλανδίας, του αρχιπελάγους και των Καναδικών ακτών - συνυπολογίζοντας και τους κυνηγούς καριμπού του Μακένζι - είναι ακόμα λιγότεροι.

.

Οι Ίνιουιτ, μαζί με άλλους λαούς της Αρκτικής, είναι γνωστοί ως Εσκιμώοι κι αριθμούν συνολικά 100.000 άτομα. Εδώ, ένας Ίνιουιτ του Καναδά φτιάνει ένα ιγκλού από πάγο ως καταφύγιο κατά τη διάρκεια μιας κυνηγετικής εξόρμησης.

Η παραδοσιακή αρκτική ζώνη κατοικείται λοιπόν από λαούς που έχουν δύο ριζικά διαφορετικές κουλτούρες : τους βοσκούς της ενδοχώρας και τους αλιείς των παραθαλάσσιων περιοχών. Οι νομάδες βοσκοί, αποτελούν μια βόρεια έκδοση των νομάδων των θερμών ερήμων : οι μετακινήσεις τους ακολουθούν κανονικότερους ρυθμούς και, ανάλογα με την εποχή, πραγματοποιούνται μεταξύ των αρκτικών ακτών και των ορίων του δάσους.

Οι λαοί που ζουν κοντά στη θάλασσα, έχουν εγκατασταθεί - σε πολύ μικρές ομάδες - κοντά σε περιοχές που το ψάρεμα και το κυνήγι θαλάσσιων ζώων γίνεται πιο εύκολα κι οι εποχιακές μετακινήσεις τους ακολουθούν τους ρυθμούς ανάβασης των ψαριών στα υδάτινα κανάλια. Εδώ, η θαλάσσια πανίδα έχει τον ρόλο που παίζει το κοπάδι για τους νομάδες. Παρέχει τα πάντα : τροφή, ρούχα, πρώτες ύλες για την κατασκευή εργαλείων, καύσιμα για τον φωτισμό και την παρασκευή του φαγητού. Κρέας ( ψάρια, φώκιες, θαλάσσιοι ελέφαντες, λευκές αρκούδες ), ζωϊκά έλαια, δέρματα, γούνες, κόκαλα, ελεφαντόδοντο. Με λίγα λόγια τα πάντα, εκτός από το υλικό κατασκευής του ιγκλού, δηλαδή της χειμερινής κατοικίας, που γίνεται από τον ίδιο τον πάγο.

Ωστόσο, η θαλάσσια πανίδα είναι σχετικά περιορισμένη κι από την μια περίοδο στην άλλη οι μεταναστεύσεις της μπορεί να παρεκκλίνουν ή ν' απομακρύνονται από τα συνηθισμένα δρομολόγια και ρυθμούς. Μέχρι τον εικοστό αιώνα, η ένδεια αποδεκάτισε πολλούς πληθυσμούς εσκιμώων, εκμηδενίζοντας μερικές φορές, ολόκληρες κοινότητες.

.

Παραδοσιακά, οι Εσκιμώοι που ζουν στις παραθαλάσσιες περιοχές του Βόρειου Καναδά φτιάχνουν ρούχα από δέρμα καριμπού ή από δέρμα φώκιας, που είναι αδιάβροχο.

Η ιστορία των Εσκιμώων, η οποία μπορεί ν' ανακατασκευαστεί από την προφορική παράδοση που συνέλεξαν οι εξερευνητές στο τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα, αποτελείται από κύκλους καλών περιόδων με αύξηση - ηθελημένα περιορισμένη - του πληθυσμού των ανθρώπινων ομάδων τις οποίες διαδέχονται οι κακές περίοδοι της ένδειας με μειώσεις πληθυσμού που μερικές φορές έφτασαν να θέσουν σε κίνδυνο την παραμονή των ομάδων στις περιοχές τους.

Ακόμη μια φορά, η μερική ιδιοποίηση του αρκτικού χώρου από τις βιομηχανικές κοινωνίες, η εισαγωγή μιας νέας επέμβασης υπό τη μορφή στρατοπέδων, σταθμών ραντάρ κι αεροπορικών βάσεων, δημιούργησε συνθήκες ασφάλειας. Ταυτόχρονα όμως, η κουλτούρα των λαών που ζούσαν εκεί κάτω από πολύ δύσκολες φυσικές συνθήκες, πήρε τον δρόμο της εξαφάνισης. Όταν ο Εσκιμώος της Αλάσκας, γίνει " κάτοικος " Αλάσκας, μετατρέπεται σ' έναν εργάτη του βιομηχανικού κόσμου όπως ο ιθαγενής των πειραματικών βάσεων στον Ειρηνικό, ή ο Βεδουϊνος στο Κουβέϊτ.

Με τους τελευταίους μάγους, εξαφανίζεται και μια εικόνα του κόσμου που θεμελιωνόταν πάνω στην άγνοια της ύπαρξης άλλων ανθρώπων και πολιτισμών, αλλά και την κοσμογονία της νύχτας, του πάγου και της θύελλας.

Πηγές στοιχείων : Pierre George, Η κοινωνική κι οικονομική οργάνωση στη Γη , Έκδοση του Πανεπιστημίου Παρισιού, 1968, Franco Angeli Editore, Milano 1972 - 1975, Robert Winston, Άνθρωπος, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2006.
Μετάφραση από τα Ιταλικά : Σ. Πάνου, Οκτώβριος 2009.

Ανθρώπινη οικονομική γεωγραφία - 6

Ακόμα κι οι Αβορίγινες, λαός 410.000 ατόμων που ζει στην Αυστραλία ακολουθώντας τον παραδοσιακό νομαδικό τρόπο ζωής, συχνά υιοθετούν κάποια τεχνολογικά επιτεύγματα όπως το τηλέφωνο.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ - Ο ΑΝΟΡΓΑΝΩΤΟΣ ΧΩΡΟΣ
Α. 2. Τοπικά παραδείγματα - 3

Οι πληθυσμοί των αρχιπελαγών του Ειρηνικού Ωκεανού μοιάζουν ότι έχουν προσαρμοστεί αρκετά καλά στο νησιωτικό και θαλασσινό τους περιβάλλον. Όπως όμως συμβαίνει και με τις μεγάλες νομαδικές ομάδες της ερήμου, η προσαρμογή τους είναι ακόμα μια υποταγή : με το βαρύ αντίτιμο της διαβίωσης στην άγρια φύση, η ομάδα επιβιώνει στο μέτρο κατά το οποίο τα μέλη της έχουν μάθει να διαφεύγουν από τους κινδύνους που απειλούν τη ζωή τους και την περιπέτεια που συνεπάγεται η καθημερινή αναζήτηση τροφής. Η υψηλή γονιμότητα εξασφαλίζει μια εύθραυστη ισορροπία μεταξύ των γεννήσεων και της υψηλής θνησιμότητας.

Εδώ, η ζωή της ομάδας βασίζεται στο ψάρεμα που αντιμετωπίζεται μ’ ελαφρά πλεούμενα τα οποία ξεκινούν από προστατευμένες λιμνοθάλασσες κι εκτίθενται σε θυελλώδεις καταιγίδες. Οι θάλασσες αυτές, μέσα στις οποίες ζουν καρχαρίες, σκυλόψαρα και μικρά κήτη, είναι πλούσιες σε ψάρια. Kαι, στο σημείο που η δημογραφική πίεση δεν οδηγεί σε μεγάλες απολήψεις πανίδας κατά μήκος των ακτών, η ισορροπία μεταξύ της ανανέωσης των πόρων και της απόληψης των ανθρώπων διατηρείται. Η απομόνωση - η οποία διαταράσσεται όλο και πιο συχνά - είναι η εγγύηση διαιώνισης αυτού του είδους ζωής.

Όμως, η διείσδυση του στόλου της βιομηχανικής αλιείας στους παραδοσιακούς τομείς, η δημιουργία βάσεων κι εργαστηρίων για στρατιωτικούς σκοπούς, η κίνηση πλοίων κι αεροπλάνων κι ο μεγάλος διεθνής τουρισμός, είναι παράγοντες που αναπτύσσουν έναν ρόλο ανάλογο της εκμετάλλευσης του πετρελαίου των ερήμων που κάποτε διέσχιζαν οι νομάδες.
Καθώς νέα συστήματα επηρεάζουν τον χώρο του με τρόπους εντελώς ξένους γι' αυτόν, ο ιθαγενής βγαίνει από ένα οικείο περιβάλλον επί του οποίου δεν μπόρεσε ποτέ να κυριαρχήσει. Κατά την διάρκεια του εκπολιτισμού του, εξαφανίζεται : μετατρέπεται σ' έναν έγχρωμο εργάτη ανάμεσα σε άλλους, οδηγό ατμόπλοιου ή σερβιτόρο εστιατορίου, στην υπηρεσία οικονομιών που κατασκευάστηκαν στην Ευρώπη ή τις ΗΠΑ. Κι αυτό, τη στιγμή που η εισαγωγή της υγιεινής και της ιατρικής καθώς κι η αντικατάσταση των επικίνδυνων παραδοσιακών τεχνικών με ασφαλέστερες, θεωρητικά, θα επέτρεπε στην ανθρώπινη ομάδα να μεγαλώσει αριθμητικά με ταχύτερο ρυθμό και να ξεπεράσει την εύθραυστη ισορροπία της απομόνωσης.

Πηγές στοιχείων : Pierre George, Η κοινωνική κι οικονομική οργάνωση στη Γη , Έκδοση του Πανεπιστημίου Παρισιού, 1968, Franco Angeli Editore, Milano 1972 - 1975, Robert Winston, Άνθρωπος, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2006.

Μετάφραση από τα Ιταλικά : Σ. Πάνου, Σεπτέμβριος 2009.

Ανθρώπινη οικονομική γεωγραφία - 5

Οι Τουαρέγκ είναι μια φυλή 100.000 - 300.000 ατόμων που ζουν στη Σαχάρα, μια έρημο διχοτομημένη από τα σύνορα, όπου η μετανάστευση των νομάδων δεν επιτρέπεται.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ - Ο ΑΝΟΡΓΑΝΩΤΟΣ ΧΩΡΟΣ

Α. 2. Τοπικά παραδείγματα - 2

Αν κι οι λαοί των ερήμων, των αρχιπελαγών του Ειρηνικού Ωκεανού ή των Αρκτικών περιοχών δεν επηρεάζουν το περιβάλλον τους, ωστόσο, διατρέχοντας κανονικά και σε προκαθορισμένη βάση - που καθορίζεται από τους κύκλους προμήθειας τροφής και την εκμετάλλευση των πρώτων υλών με στοιχειώδη εργαλεία και τεχνικές - ορισμένες περιοχές του, τις ιδιοποιούνται και τις καθιστούν "ζωτικούς" τους χώρους. Εδώ, η απουσία επέμβασης στο περιβάλλον προέρχεται από την αδράνεια των ανθρώπων παρά από την φυσική στειρότητα του ηπειρωτικού εδάφους και την ακαταλληλότητα των θαλασσινών περιοχών να διατηρήσουν τα ίχνη των τεχνικών τους έργων. Όπως οι ανθρώπινες ομάδες που ζουν στα τροπικά δάση, παραμένουν κι αυτές στο περιθώριο της Οικουμένης, με τη διαφορά ότι διαθέτουν έναν ψηλότερο βαθμό οργανωτικής ικανότητας, ο οποίος αποτυπώνεται στην θρησκεία και την κοινωνική τους οργάνωση.

Οι παραδοσιακοί νομάδες των ερήμων που έχουν πρόσωπο στις μεσογειακές ακτές, αποτελούν μια εξαιρετικά κλειστή κοινωνία που θεμελιώνεται στην συμβίωση ανθρώπων και κοπαδιών. Βασικές προϋποθέσεις για την ύπαρξη αυτού του είδους ζωής είναι οι στοιχειώδεις τεχνικές μετακίνησης κι επιβίωσης που σχετίζονται με την συνεχή μετανάστευση.

Το κοπάδι είναι η αποκλειστική πηγή των απαραίτητων για τη ζωή, εξασφαλίζοντας τροφή και πρώτες ύλες για τα χρηστικά αντικείμενα ( δέρμα, μαλλί, κέρατα ) ενώ αποτελεί πλούτο που επιθυμείται σφοδρά και διατηρείται με πάθος. Οι κοινωνίες αυτές είναι κοινωνίες οπλισμένων ανθρώπων έτοιμων να υπερασπιστούν ή ν’ αυξήσουν τα ζώα τους αλλά και να διατηρήσουν τον έλεγχο των εδαφών που τα τρέφουν : τ’ απέραντα και πολλές φορές απατηλά λιβάδια της ερήμου, όπου οι νομάδες βρίσκουν τον δρόμοι τους γνωρίζοντας λεπτομέρειες που διαφεύγουν σ’ οποιονδήποτε άλλον. Για παράδειγμα, οι νομάδες γνωρίζουν κι ανακαλύπτουν πηγές νερού : ύστερα από μια ξαφνική νεροποντή ακόμα και μικρής διάρκειας, μπορούν να μαντέψουν, από μεγάλη απόσταση, το μέρος όπου θα φυτρώσει πλούσιο χορτάρι για να θρέψουν τα ζώα τους για μερικές μέρες ή εβδομάδες.

Σε μια εποχή κατά την οποία οι περιθωριακοί κάτοικοι των ερήμων και των οάσεων ήταν δεμένοι με τη γη την οποία διέσχιζαν, οι ομάδες που κυριαρχούσαν ήταν εκείνες οι οποίες ήταν καλύτερα οπλισμένες και μπορούσαν να μετακινηθούν μ’ ευκολία, χωρίς απώλειες. Σήμερα αντίθετα, ( 1968 ) οι “ περιηγητές ” της ερήμου βρίσκονται σε παρακμή : καθώς οι λαοί που κατοικούν γύρω από την έρημο σταμάτησαν να προσφεύγουν στις υπηρεσίες τους, η κυριαρχία τους περιορίστηκε και σχεδόν έχει λήξει. Χρόνο με το χρόνο, μετακομίζουν σε άλλες περιοχές, μερικά κατακτημένες από άλλες κοινωνίες με διαφορετική κουλτούρα, μπροστά στις οποίες είναι αδύναμοι ή άχρηστοι. Εξαίρεση αποτελούν οι περιπτώσεις εκείνων οι οποίοι προτίθενται ν’ αλλάξουν τρόπο ζωής, μπαίνοντας στις βιομηχανικές κοινωνίες των πετρελαιοπαραγωγικών χωρών από την πόρτα υπηρεσίας, χάνοντας την πολιτιστική τους ταυτότητα.

Πηγές στοιχείων : Pierre George, Η κοινωνική κι οικονομική οργάνωση στη Γη , Έκδοση του Πανεπιστημίου Παρισιού, 1968, Franco Angeli Editore, Milano 1972 - 1975, Robert Winston, Άνθρωπος, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2006.
Μετάφραση από τα Ιταλικά : Σ. Πάνου, Σεπτέμβριος 2009.

Ανθρώπινη οικονομική γεωγραφία - 4

Ινδιάνοι μιας φυλής του Αμαζονίου ( που ανακαλύφθηκε πρόσφατα ) σημαδεύουν το αεροπλάνο.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ - Ο ΑΝΟΡΓΑΝΩΤΟΣ ΧΩΡΟΣ
Α. 2. Τοπικά παραδείγματα - 1

Οι πιο ανυπεράσπιστες κοινωνίες απέναντι στην άγρια φύση είναι εκείνες που ζουν στο μεγάλο τροπικό δάσος. Η παρουσία τους στο χώρο είναι σημειακή κι ότι γνωρίζουμε γι' αυτούς οφείλεται στους ανθρωπολόγους και τους εθνολόγους. Οι πιο αντιπροσωπευτικές ομάδες είναι οι Ινδιάνοι του δάσους του Αμαζονίου, οι Πυγμαίοι του δάσους της κεντρικής Αφρικής, οι Γκόντ της Ινδίας και μερικές φυλές του δάσους της Ινδονησίας και της Νέας Γουινέας.

Το φυσικό περιβάλλον του δάσους είναι εχθρικό και καταστροφικό ταυτόχρονα. Επιτρέπει την αμέλεια οποιασδήποτε αναζήτησης προστασίας απέναντι στις καιρικές συνθήκες, όπως ρούχα ή κατοικίες. Ο άνθρωπος είναι γυμνός, δεν έχει σπίτι - κι αν έχει το φτιάχνει με κλαδιά - κοιμάται σε μια αιώρα πιασμένη στα δέντρα ή καταγής. Το δάσος του προσφέρει τροφή, με τη μορφή φρούτων, μούρων και βλασταριών που συλλέγει κοντά στο κατάλυμά του, θηραμάτων και ψαριών που κυνηγά με απηρχαιωμένα εργαλεία, όπως βέλη, παγίδες και δίχτυα.

Είν' έτοιμος ν' αντιληφθεί όλες τις ενδείξεις για την ύπαρξη του θηράματος, να το ξετρυπώσει και να το πιάσει. Ξέρει να χρησιμοποιεί τις τοξικές ουσίες των φυτών για να εξουδετερώσει τα ζώα που είναι πιο δυνατά και πιο πονηρά από κείνον. Ωστόσο, τόσο ο Ινδιάνος όσο κι ο Παπούα της Νέας Γουινέας απέχουν πολύ από τον επίγειο παράδεισο. Η ύπαρξή τους είναι εξαιρετικά εύθραυστη κι η αδυναμία τους κρύβεται συνήθως κάτω από εκρήξεις βίας, περαστικές ή και παραπλανητικές.

Υποσιτιζόμενοι λόγω της διαχρονικά ακανόνιστης και ποικίλου περιεχομένου διατροφής, είναι φορείς πολλών σκουληκιών, πολλών παρασίτων του δέρματος, των μυών, του αίματος και κυρίως του πεπτικού συστήματος. Συχνά είναι ακρωτηριασμένοι ή υποφέρουν από αγκυλώσεις - λόγω ατυχημάτων - έχουν πληγές από συναντήσεις τους με άγρια ζώα, χρόνιες μολύνσεις. Αποτελούν στόχο των εντόμων, των τρωκτικών, των φιδιών κι απειλούνται από τ' αγρίμια. Είναι δύσπιστοι προς τις άλλες ομάδες ανθρώπων. Ζουν στον φόβο και την ανασφάλεια και προσπαθούν ν' απελευθερωθούν εμπνέοντας φόβο με τη σειρά τους, σκοτώνοντας άλλους ανθρώπους κι επιδεικνύοντας τα τρόπαιά τους.

Ο εθνολόγος Levi Strauss, στο βιβλίο του Θλιμμένοι τροπικοί ( 1960 ) συνθέτει την καλύτερη εικόνα για τις πρωτόγονες κοινωνίες των Ινδιάνων αυτών. Αντικείμενο πολλών ανθρωπολογικών κι εθνολογικών εργασιών υπήρξαν επίσης κι οι πιο πρωτόγονες αφρικανικές κοινωνίες. Η μελέτη της Margaret Mead για τους Παπούα της Νέας Γουινέας ( 1967 ) είναι πια κλασσική και δίνει την εικόνα μιας κοινωνίας που οδεύει στην πλήρη εξαφάνιση.

Πηγές στοιχείων : Pierre George, Η κοινωνική κι οικονομική οργάνωση στη Γη , Έκδοση του Πανεπιστημίου Παρισιού, 1968, Franco Angeli Editore, Milano 1972 - 1975, ABC News.

Μετάφραση από τα Ιταλικά : Σ. Πάνου, Αύγουστος 2009.

Ανθρώπινη οικονομική γεωγραφία - 3

Φούρνος στο χώμα

Οι Ντάνι, λαός 200.000 ατόμων στην Νέα Γουΐνέα, θεωρούνται μία από τις τελευταίες κοινωνίες που ζουν ακόμα στη λίθινη εποχή : καλλιεργούν γλυκοπατάτες, βόσκουν χοίρους και φτιάχνουν πέτρινα εργαλεία. Στη φωτογραφία βλέπουμε να μαγειρεύουν γλυκοπατάτες σε φούρνο που έφτιαξαν σ' ένα λάκκο. Τις τυλίγουν σε μεγάλα φύλλα και τις αφήνουν μέσα σε καυτές πέτρες στο χώμα.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ - Ο ΑΝΟΡΓΆΝΩΤΟΣ ΧΩΡΟΣ

Α. 1. Η υποταγή στην φυσική γεωγραφία - 2

Το τρίτο - και κυρίαρχο χαρακτηριστικό - των κοινοτήτων που ζουν σ' ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες, είναι η τεχνική καθυστέρηση - χωρίς αυτό να σημαίνει έλλειψη εφευρετικότητας των μελών τους - η οποία μειώνει τις δραστηριότητες για τη διαβίωσή τους σ' ένα μικρό αριθμό απηρχειωμένων διαδικασιών ελάχιστης επάρκειας.

Ωστόσο, η τεχνική υστέρηση δεν αφορά αυτούς καθαυτούς τους τομείς δραστηριότητας : η μεγαλύτερη διαφορά συνίσταται στην τάση μετακίνησης, ενώ η διαφορά ικανότητας προσαρμογής και προστασίας από τους εξωτερικούς παράγοντες, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το φυσικό τους περιβάλλον.

Το τροπικό δάσος επιτρέπει την επιβίωση σε φυσικά πλαίσια : κατά κανόνα, είναι μια ζώνη όπου κατοικούν λαοί οι οποίοι επιχειρούν να δαμάσουν το περιβάλλον τους πολύ λιγότερο από άλλους. Οι κάτοικοι της ερήμου, της τούνδρας, της θάλασσας, είναι περισσότερο κινητικοί.

Οι τεχνικές ανεφοδιασμού της τροφής περιορίζονται σε μια αρχαία εργαλειοθήκη που κατασκευάστηκε με υλικό προερχόμενο από το άμεσο περιβάλλον : εργαλεία κυνηγιού και ψαρέματος, παγίδες και μέσα μετακίνησης στο νερό για το ψάρεμα, αντικείμενα κατάλληλα για την εκτροφή άγριων ειδών και την επεξεργασία των προϊόντων της.

Η επεξεργασία των πρώτων υλών που προέρχονται από το γύρω περιβάλλον για την κατασκευή των ρούχων, γίνεται με πολύ απλό τρόπο : τα εργαλεία είναι τα χέρια και τα δόντια. Ανάλογη ανεπάρκεια μέσων και τεχνικής παρουσιάζεται και στην κατασκευή των καταλυμάτων : αντιμετωπίζεται μόνο όταν είναι απαραίτητο, όπως στην Αρκτική, στα βουνά με ψηλό υψόμετρο, στην έρημο.

.

Κατοικίες των Νενέτ

Οι Νενέτ είναι πολικός λαός 65.000 ατόμων που κατοικεί στην αρκτική τούνδρα, γη με μόνιμο πάγο κι έλη. Οι οικισμοί τους εντοπίζονται κοντά στις αρκτικές ακτές της Σιβηρίας κι αποτελούν τους βορειότερους της Ευρώπης.

Οι αναγκαίες δραστηριότητες διαβίωσης για το συγκεκριμένο είδος ζωής είναι λοιπόν ελάχιστες : αναζήτηση της τροφής, ετοιμασία του φαγητού, κατασκευή των ρούχων, κατασκευή των καταλυμάτων ή τακτοποίηση ενός φυσικού καταφυγίου, τρόπος και σημασία των μετακινήσεων.

Τα φυσικά στοιχεία προσλαμβάνουν έναν ιερό χαρακτήρα που εκφράζεται στις τελετουργίες και στα έθιμα για την διατήρηση του είδους. Ο διαχωρισμός ανάμεσα στις υλικές όψεις της ζωής και τις εκδηλώσεις οι οποίες τις συνοδεύουν δίνοντάς τους τη σημασία τους είναι αδύνατος : στοιχεία όπως οι θρησκείες, οι ερωτικές πρακτικές, οι απαγορεύσεις και τα ταμπού, η τέλετουργική διαίρεση του χρόνου ανάμεσα στις διάφορες δραστηριότητες, η διάρθρωση του ανάμεσα στις γιορτές, αποτελούν συχνά στοιχεία συντήρησης των πιθανοτήτων ύπαρξης.

.

Άγρια τροφή

Οι Μανγιάν είναι λαός 111.500 ατόμων που κατοικεί στα τροπικά δάση των υψιπέδων του νησιού Μιντόρο στις Φιλιππίνες. Τα εδώδιμα μανιτάρια που φυτρώνουν στον κορμό ενός δέντρου είναι μια συνηθισμένη τροφή.

Ξεκινώντας από το δεδομένο ότι πρόκειται για ομάδες που ζουν σε περιθωριακές περιοχές της Οικουμένης, θα πρέπει να εκτιμήσουμε το είδος της ζωής τους λαμβάνοντας υπόψη τα πιο επιθετικά στοιχεία του περιβάλλοντος. Πράγματι, είναι η οργάνωση της άμυνας απέναντι σ' αυτά τα στοιχεία που αναδεικνύει τους βασικούς χαρακτήρες κάθε είδους ζωής κι εκφράζει με τον πιο αυθεντικό τρόπο τη δομή της.

Τα είδη της ζωής τους απαντώνται λοιπόν στις πιο περιθωριακές περιοχές της Οικουμένης : στο υγρό θερμό δάσος της ζώνης του ισημερινού, στις θερμές ερήμους, στα αρχιπελάγη των ωκεανών, στην Αρκτική, στα βουνά με μεγάλο υψόμετρο.

Ειδικότερα, στο δάσος του Αμαζονίου, στο δάσος του Κονγκό, στο δάσος των Νοτιοανατολικών Ασιατικών αρχιπελαγών. Στην Ινδονησία ( Από τη Βόρνεο ως τη Νέα Γουϊνέα ), στη Σαχάρα και την Αραβο - ασιατική έρημο, στην Πολυνησία και στη Μελανησία. Στην Αμερικανική κι Ευρωασιατική αρκτική οροσειρά και τέλος στο Θιβέτ, τα Ιμαλάϊα, στα υψίπεδα των Άνδεων.

Πηγές στοιχείων : Pierre George, Η κοινωνική κι οικονομική οργάνωση στη Γη , Έκδοση του Πανεπιστημίου Παρισιού, 1968, Franco Angeli Editore, Milano 1972 - 1975, Robert Winston, Άνθρωπος, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2006.

Μετάφραση από τα Ιταλικά : Σοφία Πάνου, Ιούνιος 2009.

Ανθρώπινη οικονομική γεωγραφία - 2

Οι Κάρο είναι ένας μικρός, αλλά μοναδικός λαός. Αντιπροσωπεύουν μόλις μία από τις διακόσιες εθνότητες της Αιθιοπίας στην υποσαχάρια Αφρική.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ - Ο ΑΝΟΡΓΑΝΩΤΟΣ ΧΩΡΟΣ

Α. 1. Η υποταγή στην φυσική γεωγραφία - 1
Ένας περιορισμένος αριθμός ανθρώπων παραμένει υποτελής στα στοιχεία της φύσης κι ιδιαίτερα εκεί όπου οι περιβαλλοντικές συνθήκες θέτουν ειδικούς περιορισμούς. Σ' αυτούς τους ανθρώπους, ο τρόπος κι οι ρυθμοί της ζωής επιβάλλονται από τις φυσικές συνθήκες, τις οποίες αντιλαμβάνονται χωρίς να κατανοούν, τις υφίστανται χωρίς να τις αναλύουν. Οι περιοδικές ή απροσδόκητες εκδηλώσεις των φυσικών φαινομένων προσλαμβάνουν έναν ιερό χαρακτήρα κι ο φόβος που εμπνέουν παρακινεί σε ομαδικές ή ατομικές τελετουργικές εκδηλώσεις οι οποίες δεν επηρεάζουν την ανάπτυξη ή τις επιπτώσεις των φαινομένων αυτών.

Η ζωή των ομάδων αυτών επηρεάζεται λοιπόν από ένα σύνθετο σύστημα σχέσεων και διαρθρώνεται άπό μια καταστροφική αρνητική δράση που καθιστά τη ζωή αυτή ιδιαίτερα εύθραυστη, από μια οδηγία που υποτάσσει τον ρυθμό και τις συνθήκες της ζωής στα στοιχεία της φύσης και τέλος από μια υποκειμενική δράση, μέσω της ομαδικής ψυχολογίας, προς την τελετουργική συμπεριφορά ( η μελέτη της οποίας είναι αντικείμενο της εθνολογίας ).

Στην πραγματικότητα, θα ήταν μάλλον υπερβολικό - και θ' αφορούσε μόνο έναν μικρό αριθμό ομάδων υπό εξαφάνιση - να θεωρήσουμε ότι η συμπεριφορά των κοινοτήτων αυτών προς το περιβάλλον τους είναι αποκλειστικά παθητική.

Η προσαρμογή για τη συντήρηση του χώρου απαιτεί επιλογές κι αποφάσεις που εξαρτώνται από μια ορισμένη, ομαδική αυταρχική διάταξη. Η αυθεντικότητα της ζωής των των κοινοτήτων αυτών - ως προς τις ανθρώπινες ομάδες που πλάθουν το περιβάλλον τους σύμφωνα μ' ένα σχήμα αναγκών - έγκειται στην έλλειψη της επέμβασης αυτής : η ανθρώπινη ζωή εισάγεται σ' ένα φυσικό πλαίσιο όπου η ανθρώπινη δράση είναι μηδενική ή ανεπαίσθητη. Η ύπαρξη εξασφαλίζεται με απλές αναλήψεις αυθόρμητων πόρων, η κατανομή των οποίων στον χώρο και το χρόνο είναι καθοριστική.

.

Το μέλι είναι ένα προϊόν υψηλής διατροφικής αξίας. Οι Πυγμαίοι, λαός 250.000 ατόμων εγκατεστημένων στις δασικές εκτάσεις της κεντρικής Αφρικής ( Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, Καμερούν, Γκαμπόν, Ρουάντα, Μπουρούντι και Ουγκάντα ) αναζητούν κυψέλες σκαρφαλώνοντας ακόμη και σε πολύ ψηλά δέντρα. Όσοι επιστρέφουν στον καταυλισμό με κερήθρες, γίνονται πάντα δεκτοί με ιδιαίτερο ενθουσιασμό.

Μια πρώτη παρατήρηση γεωγραφικού χαρακτήρα αφορά τη θέση που καταλαμβάνουν οι κοινότητες αυτών των ανθρώπινων ομάδων στη φύση, καθώς και τη διαμόρφωση των σχέσεων μεταξύ τους. Σχεδόν όλες εγκαθίστανται σ' ένα χώρο κατάλληλο για διαμονή κι οργανώνονται κατά τρόπο παρόμοιο : στο υγρό τροπικό δάσος, στις θερμές ερήμους, στα νησιά του Ειρηνικού Ωκεανού, στις τούνδρες και στις αρκτικές ακτές, σε ορεινές ζώνες με πολύ ψηλά υψόμετρα.

Μια δεύτερη παρατήρηση έχει ποσοτικό και δημογραφικό χαρακτήρα : οι ομάδες αυτές είναι πάντα πολύ μικρές. Αριθμούν μερικές εκατοντάδες και σπανιότερα, μερικές χιλιάδες ανθρώπων που στο σύνολό τους συνιστούν πραγματικότητες πολύ περιορισμένες και δημογραφικά σταθερές οι οποίες ζουν σε φυσική ισορροπία με το οικοσύστημα που τις φιλοξενεί. Πρόκειται για κοινωνίες οι οποίες ζουν σε περιορισμένους γεωγραφικούς χώρους - από τους οποίους δεν είναι δυνατόν ν' απομακρυνθούν με τα μέσα που διαθέτουν - και είναι τόσο βαθιά ενσωματωμένες σ' αυτούς που συχνά, η ξένη εισβολή ισοδυναμεί με την εξαφάνισή τους.

.

Πυγμαίοι αναζητούν στο δάσος το επόμενο θήραμά τους. Θα χρησιμοποιήσουν τα δίχτυα που μεταφέρουν για να σιγουρέψουν τη λεία τους.

Η ανάλυση των ομάδων αυτών ως προς τις περιοχές που κατοικούν προϋποθέτει την εξέταση των μορφών των σχέσεων που έχουν με το περιβάλλον τους.

Καταρχήν τίθεται το θέμα της τάξης μεγέθους : πρόκειται για πολύ μικρές κοινότητες διασκορπισμένες σε περιοχές πολύ μεγάλης έκτασης. Καταλαμβάνουν " σημειακές " τοποθεσίες που απέχουν πολύ η μία από την άλλη και συχνά δεν έχουν επαφή μεταξύ τους, ενώ, όταν μετακινούνται, διανύουν κατά κανόνα μεγάλες αποστάσεις. Εδώ, η έννοια της πληθυσμιακής πυκνότητας δεν έχει κανένα νόημα : η τάξη μεγέθους που θα εξέφραζε θα ήταν χίλιες φορές μικρότερη από εκείνη των πιο αραιοκατοικημένων περιοχών.

.

Μελέτη οικισμού στην Βορειοανατολική Νιγηρία

Ιανουάριος 1982

Παρ' όλο που ο αριθμός των ατόμων των κοινοτήτων αυτών είναι μικρός, παραμένει σταθερός ή μειώνεται : το στοιχείο αυτό είναι αρκετό για να τις διαφοροποιήσει από το σύνολο του πληθυσμού του πλανήτη το οποίο, παραπάνω από έναν αιώνα τώρα, αυξάνεται μ' επιταχυνόμενο ρυθμό.

Πρόκειται για την απόδειξη της ευθραυστότητας της ζωής τους προς την οποία αμύνονται με τον εθελοντικό έλεγχο των γεννήσεων, την θανάτωση μέρους των νεογέννητων, την φυσική επιλογή που προέρχεται από τους κινδύνους που εγκυμονούν οι ιερές τελετουργίες ( μυήσεις ) ή, μερικές φορές, από μια " υπερθνησιμότητα " που μειώνει αισθητά το προσδόκιμο ζωής τους από την γέννηση.

Η ίδια η ολιγομέλεια της κοινότητας επιδρά με τη σειρά της στην δημογραφική της μοίρα, δημιουργώντας συχνά μια κατασταση απομόνωσης όπου βρίσκουν πρόσφορο έδαφος οι ασθένειες, οι αλλοιώσεις κι η σχετική στείρωση που συνδέεται με την στενή αιμομιξία.

Οι ομάδες αυτές περιβάλλονται λίγο - πολύ από άλλες, εξελιγμένης κουλτούρας κι από εξερευνητές των βιομηχανικών κοινωνιών. Έτσι αποτραβιούνται σε ζώνες ακόμα πιο απρόσιτες - όπου η ζωή γίνεται ακόμα πιο δύσκολη - ή ενσωματώνονται σε τεχνικές, οικονομικές και κοινωνικές δομές ή συνδυασμούς που οδηγούν και την εξαφάνιση της αυθεντικής τους ταυτότητας. Μερικές φορές, όταν η αδυναμία τους να προσαρμοστούν ή να υποστήριξουν τις νέες κουλτούρες είναι μεγάλη, τότε η εξαφάνιση αυτή αφορά και τη φυσική ή την υλική τους υπόσταση που επέρχεται σχεδόν άμεσα .

Πηγές στοιχείων : Pierre George, Η κοινωνική κι οικονομική οργάνωση στη Γη , Έκδοση του Πανεπιστημίου Παρισιού, 1968, Franco Angeli Editore, Milano 1972 - 1975, Robert Winston, Άνθρωπος, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2006, Προσωπικό αρχείο.
Μετάφραση από τα Ιταλικά : Σοφία Πάνου, Μάϊος 2009

Ανθρώπινη οικονομική γεωγραφία - 1

Εθνικός κήπος - Καλλιμάρμαρο - Ζάππειο

ΘΕΑΘΗΝΑΙ, Θανάσης Σταυράκης* – Κυριάκος Μαντούβαλος

Εισαγωγή

Θα μπορούσαμε να ορίσουμε την γεωγραφία σαν την μελέτη της δυναμικής του εξανθρωπισμένου χώρου. Μένοντας πιστοί στην προσωπικότητα της γεωγραφίας ως ανθρώπινης επιστήμης , μπορούμε να διευρύνουμε το νόημά της - ως προς τις επιστήμες της Γης - θεωρώντας ότι αφορά κάθε είδους φαινόμενο που σχετίζεται με την παρουσία της ανθρώπινης δραστηριότητας πάνω στην επιφάνεια του πλανήτη.

Για να περιγράψουμε τον εξανθρωπισμένο χώρο, θα πρέπει να μιλήσουμε περισσότερο για τις διαφορές, τις διαβαθμίσεις, όχι τις βασικές αντιθέσεις. Κατά τη στιγμή την οποία ο άνθρωπος προτίθεται να ταξιδέψει στο διάστημα, ολοκληρώνει την " ταξινόμηση κατά συστήματα " του πλανήτη του. Η ταξινόμηση αυτή είναι το αποτέλεσμα πολύπλευρών διαδικασιών τεχνικής καινοτομίας και υπαρξιακής φιλοσοφίας : γεννιέται από επιλογές ή πιέσεις, από σχέσεις δύναμης όπου διασταυρώνονται οι φυσικές κι " ιστορικές " δυνάμεις οι οποίες με τη σειρά τους προκύπτουν από τις μορφές οργάνωσης που δημιουργήθηκαν φυσικά ή δια της βίας μεταξύ των ανθρώπινων ομάδων.

Οι σύγχρονοι όροι ταξινόμησης κι οργάνωσης του χώρου αφορούν τις επεμβάσεις που σκοπεύουν να πλάσουν τον χώρο που κληρονομήσαμε, να εισάγουν τεχνικές, νομικές και διοικητικές δομές που προτίθενται να συστηματοποιήσουν την χρήση του.

Στους όρους αυτούς, αποδίδεται συχνά το νόημα μιας νέας αντίληψης των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπινων ομάδων και του οικολογικού - ιστορικού πλαισίου στο οποίο ζουν, σαν να επρόκειτο για μεταβολές που συμβαίνουν εθελοντικά κι αυθόρμητα. Στην πραγματικότητα - εξαιρώντας τις αρχαϊκές κοινωνίες όπου ο άνθρωπος υφίσταται χωρίς να αντιδρά - οι σχέσεις μεταξύ της ομάδας και του περιβάλλοντος διαχρονικά, προϋποθέτουν στόχους και θέληση για την πραγματοποίησή τους.

Η ταξινόμηση ή η οργάνωση του χώρου ξεκινούν με την χάραξη του πρώτου γηπέδου, την κατασκευή του πρώτου τοίχου, την διάνοιξη του πρώτου δρόμου. Η θεμελιώδης διαφορά ως προς τις σύνθετες επεμβάσεις που χαρακτηρίζουν την κοινωνική κι οικονομική ζωή των σύγχρονων κοινωνιών, είναι διαφορά κλίμακας και δομής. Μιλώντας για κλίμακα, δεν εννοούμε μόνο την διάσταση των φαινομένων ή τους χώρους που αφορούν, αλλά και την ποικιλία τους.

Ακόμα κι αν οι επιχειρήσεις συγκεντρώνονται συνεχώς, μετά το ποιοτικό αυτό άλμα, η πρωτοβουλία διαφεύγει από τον επιχειρηματία : η συγκέντρωση δεν πρέπει να συγχέεται με την σύνθεση. Η σύνθεση ανήκει στην κοινότητα, το κράτος. Κι εδώ τοποθετείται η αλλαγή της δομής της σύγχρονης κοινωνίας. Η οργάνωση, η ταξινόμηση, περνούν στο κράτος η το διεθνές επίπεδο.

Στις πρωταρχικές αγροτικές κοινωνίες, η οργάνωση του χώρου γίνεται στο επίπεδο της μικρής ή μεγάλης οικογένειας. Το αγροτικό τοπίο είναι μιά παράθεση ατομικών οργανώσεων με κοινά σχήματα που σχηματίζονται αυθόρμητα.

Η σταθερότητα της οργάνωσης του αγροτικού χώρου η οποία, εδώ κι αιώνες, συγχέεται με την αγροτική παραγωγή και δραστηριότητα, αλλοιώθηκε τον περασμένο αιώνα : η εγκατάσταση κι η ανάπτυξη της βιομηχανίας με τα συνεπακόλουθά της - και κατά κύριο λόγο την αστικοποίηση - συντελέσθηκαν με βάση τον ανταγωνισμό και την ελεύθερη πρωτοβουλία. Οι ανθρώπινες κοινότητες αντέδρασαν με τον δικό τους τρόπο - ανάλογα δηλαδή με τα συμφέροντά τους - κι οι αντιθέσεις που προέκυψαν ξεκαθάρισαν τις αντινομίες της οργάνωσης αυτής. Σήμερα λοιπόν προβάλλει η ανάγκη μιας αντίδρασης, μέσω της εθελοντικής δράσης, ολόκληρης της δημοτικής κοινότητας, και δηλαδή της κρατικής δράσης, όπως αυτή διαρθρώνεται κι αντιπροσωπεύεται από τους νομούς και τις επαρχίες κάθε χώρας.

Πηγές στοιχείων : Pierre George, Η κοινωνική κι οικονομική οργάνωση στη Γη , Έκδοση του Πανεπιστημίου Παρισιού, 1968, Franco Angeli Editore, Milano 1972 - 1975 και το βιβλίο που ήδη αναφέρθηκε.

Μετάφραση από τα Ιταλικά : Σοφία Πάνου, Μάϊος 2009

Η ιστορία της Γης

Αρχαίες μορφές ζωής

Περισσότερα από 3 δισεκατομμύρια χρόνια πριν, ορισμένα βακτήρια ( κυρίως κυανοβακτήρια ) ατα αβαθή νερά των θαλασσών άρχισαν να δημιουργούν χαρακτηριστικούς σχηματισμούς, τους λεγόμενους στρωματόλιθους.

Στην διάρκεια των τελευταίων 200 χρόνων, οι επιστήμονες μελέτησαν προσεκτικά τα πετρώματα της Γης και διέσωσαν τα απομεινάρια ζώων και φυτών του παρελθόντος, στην προσπάθεια ν' ανασυνθέσουν την ιστορία του πλανήτη μας. Η Γη δημιουργήθηκε πριν από 4.56 δισεκατομμύρια χρόνια, ως ένα θερμό πετρώδες σώμα του Ηλιακού μας συστήματος.

Η αρχέγονη ζωή εμφανίστηκε στους ωκεανούς πριν από 4 δισεκατομμύρια χρόνια, κι από τότε εξαπλώνεται και διαφοροποιείται, ακολουθώντας το κάθε άλλο παρά ομαλό μονοπάτι της εξέλιξης. Τα γήϊνα περιβάλλοντα υποβλήθηκαν σε ποολλές αλλαγές, καθώς η ηφαιστειακή δραστηριότητα, οι πτώσεις μετεωριτών κι οι κλιματικές μεταβολές απείλησαν συχνά τη ζωή, κάποιες φορές με καταστροφικά αποτελέσματα.

Η ανάπτυξη του πλανήτη μας αποδείχθηκε ιδιαίτερα περιπετειώδης - και, όπως μαρτυρά η ιστορία, θα εξακολουθήσει να είναι τέτοια.

Πηγή στοιχείων : James Luhr, Γη, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός , Δομή 2005.