Το παρελθόν της Γης

Αφρικανική ασπίδα

Πλούσια σε διαμάντια άμμος από τα αδαμαντωρυχεία της Ναμπίμπια καλύπτει την Προκάμβρια ασπίδα της Νότιας Αφρικής, μία από τις αρχαιότερες χερσαίες μάζες στη Γη.

Οι γεωλόγοι χρησιμοποιούν πολλές πηγές προκειμένου ν' ανασυνθέσουν τη μακρά ιστορία της Γης και να κατανοήσουν τη σχέση της με την ακόμη πιο μακρά εξέλιξη του σύμπαντος. Πολύτιμες πληροφορίες για την πρώϊμη ιστορία της Γης προέρχονται από εξωγήϊνες πηγές, όπως είναι οι μετεωρίτες κι άλλα σώματα του Ηλιακού Συστήματος.

Η ανάλυση των πετρωμάτων, των ορυκτών και των επιφανειακών απολιθωμάτων μας οδηγεί σε άμεσα συμπεράσματα για τον φλοιό, και σε ενδείξεις για τη φύση των βαθύτερων στρωμάτων. Επίσης, μας πληροφορεί για τις κλιματικές, ατμοσφαιρικές και γεωλογικές μεταβολές ( όπως είναι οι μετακινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών ), καθώς και για την εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη.

.

Γεωλογικός χρόνος 1

( Από τη Μεγάλη έκρηξη έως τον σχηματισμό των ηπείρων )

Έως πριν από 250 χρόνια πιστεύαμε ότι η ηλικία τη Γης αριθμούσε λίγες χιλιάδες χρόνια. Μόνο κατά τη δεκαετία του 1950 καθορίστηκε μια σχεδόν ακριβής ηλικία 4.56 δισεκατομμυρίων χρόνων. Χρειάστηκε άλλη μία δεκαετία για ν' αποφασιστεί ότι το σύμπαν είναι ηλικίας 13 - 14 δισεκατομμυρίων ετών ( Πρώτη, σκούρα μπλέ γραμμή ).
Ο Γαλαξίας μας σχηματίστηκε 11 δισεκατομμύρια χρόνια πριν και το Ηλιακό μας σύστημα 4.5 δισεκατομμύρια πριν ( Τελευταία, πορτοκαλί γραμμή, πρώτη υποδιαίρεση ).
Η παλαιότερη ένδειξη ζωής στη Γη χρονολογείται σε περίπου 4 δισεκατομμύρια χρόνια πριν ( πορτοκαλί γραμμή, δεύτερη υποδιαίρεση ) ενώ 3 δισεκατομμύρια χρόνια πριν, ο γήϊνος φλοιός κατατεμαχίστηκε σε πλάκες ( πορτοκαλί γραμμή, τρίτη υποδιαίρεση ).

.

Γεωλογικός χρόνος 2 - Φανεροζωϊκός

( Από τους πρώτους οργανισμούς μέχρι σήμερα )

Το αρχαιότερο δείγμα απολιθώματος πολυκύτταρων οργανισμών έχει ηλικία 2.2 δισεκατομμύρια χρόνια, ( πορτοκαλί γραμμή, πρώτη υποδιαίρεση ) ενώ 1 δισεκατομμύριο σχεδόν χρόνια πριν, άρχισε η " μεγάλη έκρηξη " των πολυκύτταρων οργανισμών ( πορτοκαλί γραμμή, δεύτερη υποδιαίρεση ). 543 εκατομμύρια χρόνια πριν, εμφανίζεται η πρώτη χερσαία χλωρίδα ( πορτοκαλί γραμμή, τρίτη υποδιαίρεση ).

Η ιστορία της Γης καλύπτει τα τελευταία 4.56 δισεκατομμύρια χρόνια της ηλικίας του σύμπαντος. Για να γίνει αντιληπτό ένα τέτοιο μέγεθος, οι γεωλόγοι υποδιαίρεσαν την την ιστορία της Γης σ' επιμέρους χρονικές περιόδους με χρονολογική ιεράρχηση. Τα μεγαλύτερα διαστήματα είναι οι μεγααιώνες διάρκειας πολλών εκατοντάδων εκατομμυρίων χρόνων, που καλύπτουν την περίοδο από τον σχηματισμό της Γης μέχρι την εμφάνιση των πρώτων χερσαίων φυτών. Η περίοδος αυτή λέγεται Προκάμβριος, ενώ η επόμενη, κατά την οποία η ζωή είναι άφθονη κι εμφανής μέχρι σήμερα, λέγεται Φανεροζωϊκός μεγαιώνας.

Ο Φανεροζωϊκός περιλαμβάνει τρεις αιώνες, με βάση την ιστορία της ζωής. Ο πρώτος αιώνας είναι ο Παλαιοζωϊκός που περιλαμβάνει την αρχαία ζωή. Αρχίζει 543 εκατομμύρια χρόνια πριν και τελειώνει 252 εκατομμύρια χρόνια πριν ( πράσινο τμήμα στον πίνακα ). Ο δεύτερος είναι ο Μεσοζωϊκός που χαρακτηρίζεται από την επικράτηση των ερπετών. Αρχίζει 252 εκατομμύρια χρόνια πριν και τελειώνει με την επικράτηση των θηλαστικών, 65 εκατομμύρια χρόνια πριν ( κίτρινο τμήμα στον πίνακα ). Ο τρίτος και τελευταίος αιώνας είναι ο Καινοζωϊκός, που αρχίζει 65 εκατομμύρια χρόνια πριν και φθάνει ως τις μέρες μας ( γαλάζιο τμήμα στον πίνακα ).

Οι αιώνες αυτοί διαιρούνται σε περιόδους, κι αυτές με τη σειρά τους σε εποχές.

Ο Παλαιοζωϊκός περιλαμβάνει 6 περιόδους : την Κάμβριο ( 543 - 490 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Ορδοβίσιο ( 490 - 443 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Σιλούριο ( 443 - 418 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Δεβόνιο ( 418 - 354 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Λιθανθρακοφόρο ( 354 - 290 εκατομμύρια χρόνια πριν ) και την Πέρμιο ( 290 - 252 εκατομμύρια χρόνια πριν.

Η Λιθανθρακοφόρος χωρίζεται σε δύο εποχές : την Κατώτερο ( 354 - 323 εκατομμύρια χρόνια πριν ) και την Ανώτερο ( 323 - 290 εκατομμύρια χρόνια πριν ).

Ο Μεσοζωϊκός αιώνας περιλαμβάνει 3 περιόδους : την Τριαδική ( 252 - 199.5 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Ιουρασική ( 199.5 - 142 εκατομμύρια χρόνια πριν ) και την Κρητιδιτική ( 142 - 65 εκατομμύρια χρόνια πριν.

Η Κρητιδιτική χωρίζεται σε δύο εποχές : την Κατώτερο ( 142 - 99 εκατομμύρια χρόνια πριν ) και την Ανώτερο ( 99 - 65 εκατομμύρια χρόνια πριν ) .

Ο Καινοζωϊκός τέλος, περιλαμβάνει 2 περιόδους : την Παλαιογενή ( 65 - 1.8 εκατομμύρια χρόνια πριν ) και την Τεταρτογενή ( 1.8 εκατομμύρια χρόνια πριν μέχρι σήμερα ).

Η Παλαιογενής χωρίζεται σε 5 εποχές : την Παλαιόκαινο ( 65 - 54.8 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Ηώκαινο ( 54.8 - 33.5 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Ολιγόκαινο ( 33.5 - 24 εκατομμύρια χρόνια πριν ), την Μειόκαινο ( 24 - 5 εκατομμύρια χρόνια πριν ) και την Πλειόκαινο ( 5 - 1.8 εκατομμύρια χρόνια πριν ).

Η Τεταρτογενής χωρίζεται σε 2 εποχές : την Πλειστόκαινο ( 1.8 - 0.1 εκατομμύρια χρόνια πριν ) και την Ολόκαινο ( 100.000 χρόνια πριν μέχρι σήμερα).

Ο τελικός καθορισμός των ορίων ανάμεσα στις κύριες χρονικές περιόδους παραμένει ανοικτός με τις ενδείξεις των απολιθωμάτων να παίζουν σημαντικό ρόλο. Παρ΄όλα αυτά, η συσχέτιση των στρωμάτων των πετρωμάτων σε παγκόσμια κλίμακα παρουσιάζει μεγάλες δυσκολίες, διότι τα αρχικά ιζήματα μπορεί να είχαν αποτεθεί σε διαφορετικά περιβάλλοντα και κλιματικές συνθήκες, άρα να περιέχουν διαφορετικά απολιθώματα.

.

Grand Canyon

Τα πετρώματα του Grand Canyon αποτέθηκαν σε στρώσεις στη διάρκεια μιας περιόδου περίπου 1.5 δισεκατομμυρίων χρόνων. Τα παλαιότερα είναι 1.7 δισεκατομμυρίων χρόνων.

Κάποια πετρώματα αναπτύχθηκαν σε διαδοχικά στρώματα με την απόθεση υλικού προερχομένου από φυσικές διαδικασίες. Τα νεώτερα σε ηλικία στρώματα βρίσκονται πάνω από τα παλαιότερα. Οι γεωλόγοι έχουν συσχετίσει στρώματα απ' όλο τον κόσμο, χρησιμοποιώντας χαρακτηριστικά απολιθώματα και τύπους πετρωμάτων, για να καθορίσουν τη λεγόμενη στρωματογραφική στήλη, η οποία αφορά όλο το φάσμα της γήϊνης ιστορίας.

Ωστόσο, η διαδικασία περιπλέκεται από τα πολλά κενά στην καταγραφή εξαιτίας της κίνησης των λιθοσφαιρικών πλακών και των διακοπών στην απόθεση ιζημάτων.

.

Απολιθωμένοι κορμοί

Η αντικατάσταση των ξυλωδών ιστών από πυρίτιο αυτών των δέντρων του Τριαδικού στην Αριζόνα των ΗΠΑ, τα κατέστησε ανθεκτικά στη διάβρωση του χρόνου.

Τα απολιθώματα είναι υπολείμματα οργανισμών που έζησαν κατά το παρελθόν, τα οποία έχουν θαφτεί μέσα σε στρώματα πετρωμάτων, εξαιτίας των γεωλογικών διεργασιών. Κυμαίνονται από κόκκους γύρης έως σκελετούς δεινοσαύρων ή φαλαινών. Η ζωή μπορεί να διατηρηθεί με πολλούς τρόπους και τα απολιθώματα ποικίλλλουν από αμυδρά ίχνη περασμένης δραστηριότητας ( φωλιές σκαμμένες στο έδαφος ή πατημασιές ζώων ) ή της χημείας του σώματος ( βιομόριο ) έως ολόκληρους εγκλεισμένους οργανισμούς ( π.χ. έντομα εγκλεισμένα σε ήλεκτρο ).

Οι περισσότερες διαδικασίες διατήρησης συνεπάγονται σημαντικές απώλειες πληροφοριών που αφορούν τους οργανισμούς. Παρόλ' αυτά, το αρχείο των απολιθωμάτων δείχνει ότι η ζωή άρχισε στις θάλασσες πριν από περίπου 3.8 δισεκατομμύρια χρόνια κι ότι, εδώ και περίπου 543 εκατομμύρια χρόνια ( Κάμβριος ), διαφοροποιήθηκε και κατέλαβε διαδοχικά την ξηρά, τα γλυκά ύδατα και τον αέρα.

Όσον αφορά, όμως, το αρχείο των θαλάσσιων οργανισμών με σκληρά μέρη, όπως είναι τα κελύφη, που έχουν μεγαλύτερες δυνατότητες απολίθωσης, οι επιστήμονες είναι ιδιαίτερα επιφυλακτικοί στην εξαγωγή συμπερασμάτων. Μελετώντας τις διαδικασίες ενταφιασμού κι απολίθωσης μπόρεσαν να ανακαλύψουν σπανιότερα απολιθώματα, στα οποία έχουν διατηρηθεί μαλακά μέρη των οργανισμών. Για παράδειγμα, τα έξοχα διατηρημένα απολιθώματα από την Κάμβρια περίδο, τα οποία βρέθηκαν στο Μπέρτζες Σέιλ του Δυτικού Καναδά, δίνουν σαφέστερη εικόνα για την ποικιλία των οργανισμών του παρελθόντος και τη βιολογία τους.

Πηγές στοιχείων : James Luhr, Γη, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2005, Wikipedia.

Ανθρώπινη οικονομική γεωγραφία - 7

Οι νομάδες βοσκοί της Βόρειας Ευρώπης, της Ασίας και της Βόρειας Αμερικής εκτρέφουν ταράνδους ( καριμπού ). Τα ζώα αυτά χρησιμοποιούνται και για τη μεταφορά των ελκήθρων στις χιονισμένες εκτάσεις.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ - Ο ΑΝΟΡΓΑΝΩΤΟΣ ΧΩΡΟΣ

Α. 2. Τοπικά παραδείγματα - 4

Η τύχη των αρκτικών πληθυσμών δεν διαφέρει και πολύ από εκείνη των λαών των προηγούμενων παραδειγμάτων. Το φυσικό περιβάλλον είναι ένα από τα σκληρότερα της Γης. Η έλλειψη μιας " θερμής " εποχής ( κανένας μήνας δεν υπερβαίνει τους +10 βαθμούς Κελσίου ) κι ο πάγος που καλύπτει το έδαφος 9 - 10 μήνες το χρόνο, απαγορεύουν οποιαδήποτε μορφή αγροτικής καλλιέργειας, επιτρέποντας μόνο μια διασκορπισμένη ποιμενική ζωή που θεμελιώνεται στην εκτροφή ταράνδων.

Η παγωμένη αρκτική νύχτα φωτίζεται μόνο σποραδικά, από το Βόρειο Σέλας. Όλα μοιάζουν νεκρά, σκεπασμένα από το χιόνι, με θερμοκρασίες αρκετών δεκάδων βαθμών υπό το μηδέν, που γίνονται ακόμα πιο αβάσταχτες λόγω των βίαιων καταιγίδων που ξεσπούν συχνά, κάνοντας τις χιονοθύελλες να σφυρίζουν και το χιόνι μια παγωμένη σκόνη που στροβιλίζεται. Η θάλασσα είναι παγωμένη για τα τρία τέταρτα του χρόνου. Όταν ξεπαγώνει, μόνο μερικά, από τον Ιούλιο ως τον Σεπτέμβριο, διανοίγονται πλωτά κανάλια ανάμεσα σε κομμάτια πάγου που λιώνουν ή αποκόπτονται από τα ηπειρωτικά παγόβουνα, στις ακτές της Γροιλανδίας ή της Ισλανδίας, συχνά όμως η ομίχλη κρύβει τους βράχους ή άλλα παγόβουνα κι οι θύελλες δεν ησυχάζουν ποτέ.

.

Ένας νεαρός τάρανδος ταϊζεται με βραστό ψάρι. Η γυναίκα φορά πανωφόρι από δέρμα τάρανδου με γούνα και στις δύο όψεις. Ανήκει στη φυλή των Τσούκσι, λαό 15.000 ατόμων που ζει στην Βορειοανατολική Σιβηρία.

Σε αντίθεση με την στείρα ήπειρο, η θάλασσα αποτελεί ένα προνομιούχο περιβάλλον. Στις ακτές της Γροιλανδίας και του Καναδά εγκαταστάθηκαν Εσκιμώοι, ενώ οι παλαιοαρκτικοί λαοί έμειναν ποιμένες. Και στις δύο περιπτώσεις, η ύπαρξη είναι επισφαλής κι η σχέση μεταξύ των ανθρώπων και των επιφανειών που διασχίζουν εξαιρετικά χαμηλή. Κατά μήκος της ακτής που εκτείνεται για 10.000 χιλιόμετρα, από την Λαπωνία ως τα στενά του Βερίγγειου Πορθμού, οι ποιμενικοί λαοί των Λαπώνων, των Σαμογιέντ, των Τσούκτσι, αριθμούν μερικές δεκάδες χιλιάδες ανθρώπων. Οι Εσκιμώοι των ακτών της Γροιλανδίας, του αρχιπελάγους και των Καναδικών ακτών - συνυπολογίζοντας και τους κυνηγούς καριμπού του Μακένζι - είναι ακόμα λιγότεροι.

.

Οι Ίνιουιτ, μαζί με άλλους λαούς της Αρκτικής, είναι γνωστοί ως Εσκιμώοι κι αριθμούν συνολικά 100.000 άτομα. Εδώ, ένας Ίνιουιτ του Καναδά φτιάνει ένα ιγκλού από πάγο ως καταφύγιο κατά τη διάρκεια μιας κυνηγετικής εξόρμησης.

Η παραδοσιακή αρκτική ζώνη κατοικείται λοιπόν από λαούς που έχουν δύο ριζικά διαφορετικές κουλτούρες : τους βοσκούς της ενδοχώρας και τους αλιείς των παραθαλάσσιων περιοχών. Οι νομάδες βοσκοί, αποτελούν μια βόρεια έκδοση των νομάδων των θερμών ερήμων : οι μετακινήσεις τους ακολουθούν κανονικότερους ρυθμούς και, ανάλογα με την εποχή, πραγματοποιούνται μεταξύ των αρκτικών ακτών και των ορίων του δάσους.

Οι λαοί που ζουν κοντά στη θάλασσα, έχουν εγκατασταθεί - σε πολύ μικρές ομάδες - κοντά σε περιοχές που το ψάρεμα και το κυνήγι θαλάσσιων ζώων γίνεται πιο εύκολα κι οι εποχιακές μετακινήσεις τους ακολουθούν τους ρυθμούς ανάβασης των ψαριών στα υδάτινα κανάλια. Εδώ, η θαλάσσια πανίδα έχει τον ρόλο που παίζει το κοπάδι για τους νομάδες. Παρέχει τα πάντα : τροφή, ρούχα, πρώτες ύλες για την κατασκευή εργαλείων, καύσιμα για τον φωτισμό και την παρασκευή του φαγητού. Κρέας ( ψάρια, φώκιες, θαλάσσιοι ελέφαντες, λευκές αρκούδες ), ζωϊκά έλαια, δέρματα, γούνες, κόκαλα, ελεφαντόδοντο. Με λίγα λόγια τα πάντα, εκτός από το υλικό κατασκευής του ιγκλού, δηλαδή της χειμερινής κατοικίας, που γίνεται από τον ίδιο τον πάγο.

Ωστόσο, η θαλάσσια πανίδα είναι σχετικά περιορισμένη κι από την μια περίοδο στην άλλη οι μεταναστεύσεις της μπορεί να παρεκκλίνουν ή ν' απομακρύνονται από τα συνηθισμένα δρομολόγια και ρυθμούς. Μέχρι τον εικοστό αιώνα, η ένδεια αποδεκάτισε πολλούς πληθυσμούς εσκιμώων, εκμηδενίζοντας μερικές φορές, ολόκληρες κοινότητες.

.

Παραδοσιακά, οι Εσκιμώοι που ζουν στις παραθαλάσσιες περιοχές του Βόρειου Καναδά φτιάχνουν ρούχα από δέρμα καριμπού ή από δέρμα φώκιας, που είναι αδιάβροχο.

Η ιστορία των Εσκιμώων, η οποία μπορεί ν' ανακατασκευαστεί από την προφορική παράδοση που συνέλεξαν οι εξερευνητές στο τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα, αποτελείται από κύκλους καλών περιόδων με αύξηση - ηθελημένα περιορισμένη - του πληθυσμού των ανθρώπινων ομάδων τις οποίες διαδέχονται οι κακές περίοδοι της ένδειας με μειώσεις πληθυσμού που μερικές φορές έφτασαν να θέσουν σε κίνδυνο την παραμονή των ομάδων στις περιοχές τους.

Ακόμη μια φορά, η μερική ιδιοποίηση του αρκτικού χώρου από τις βιομηχανικές κοινωνίες, η εισαγωγή μιας νέας επέμβασης υπό τη μορφή στρατοπέδων, σταθμών ραντάρ κι αεροπορικών βάσεων, δημιούργησε συνθήκες ασφάλειας. Ταυτόχρονα όμως, η κουλτούρα των λαών που ζούσαν εκεί κάτω από πολύ δύσκολες φυσικές συνθήκες, πήρε τον δρόμο της εξαφάνισης. Όταν ο Εσκιμώος της Αλάσκας, γίνει " κάτοικος " Αλάσκας, μετατρέπεται σ' έναν εργάτη του βιομηχανικού κόσμου όπως ο ιθαγενής των πειραματικών βάσεων στον Ειρηνικό, ή ο Βεδουϊνος στο Κουβέϊτ.

Με τους τελευταίους μάγους, εξαφανίζεται και μια εικόνα του κόσμου που θεμελιωνόταν πάνω στην άγνοια της ύπαρξης άλλων ανθρώπων και πολιτισμών, αλλά και την κοσμογονία της νύχτας, του πάγου και της θύελλας.

Πηγές στοιχείων : Pierre George, Η κοινωνική κι οικονομική οργάνωση στη Γη , Έκδοση του Πανεπιστημίου Παρισιού, 1968, Franco Angeli Editore, Milano 1972 - 1975, Robert Winston, Άνθρωπος, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2006.
Μετάφραση από τα Ιταλικά : Σ. Πάνου, Οκτώβριος 2009.